صبر از مقامات سالکین و منازل دین و از مهم‏ترین زمینه‏هاى درک فیض و عنایت الهى است.
تا جایى که ائمه اطهار(ع) به واسطه صبر عظیمشان و عزم استوارشان به مقام شامخ ولایت و امامت نایل شدند « وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا ...» « و از آنان امامان(و پیشوایانى) قرار دادیم که به فرمان ما(مردم را) هدایت مى‏کردند؛ چون شکیبایى نمودند ... » (سجده، آیه‏ى 24)، یعنى ریشه امامت و رهبرى صبر است .
ما نیز از اینکه تصمیم گرفته اید در این مسیر الهی قدم بگذارید و فردی صبور باشید خوشحالیم و برایتان آرزوی موفقیت می نمائیم .
قبل از ارائه پاسخ به شما دوست گرامی توجه شما را به چند نکته جلب می نمائیم :
نکته اول : صبر هرگز به معنى تحمل بدبختیها و تن دادن ذلت و تسلیم در برابر عوامل شکست نیست بلکه صبر و شکیبایى به معنى پایدارى و استقامت در برابر هر مشکل و هرحادثه است لذا رسول خدا صل الله علیه و آله برای صبر سه شاخه ترسیم نموده و برای هر یک از آنها پاداش مخصوصی ذکر نموده است.
رسول خدا، صلّى اللّه علیه و آله فرموده اند : «صبر سه گونه است: صبر نزد مصیبت است (پایدارى در برابر حوادث ناگوار و عدم خود باختگى و شکست روحى و ترک جزع وفزع)، و صبر بر طاعت است (مقاومت در برابر مشکلاتى که در راه طاعت وجود دارد)، و صبر از معصیت (ایستادگى در برابر انگیزه هاى گناه و شهوات سرکش و طغیانگر) . پس کسى که صبر کند بر مصیبت تا آنکه برگرداند مصیبت و شدت آن را به نیکویى عزاى آن (یعنى با صبر جمیل شدت مصیبت را ردّ کند)، بنویسد خدا براى او سیصد درجه، ما بین هر درجه تا درجه دیگر مثل ما بین آسمان و زمین است . و کسى که صبر نماید بر اطاعت، بنویسد خدا از براى او ششصد درجه، فاصله درجه ای تا درجه دیگر مثل فاصله قعر زمین تا عرش می باشد . و کسى که صبر کند بر معصیت، بنویسد خداوند براى او نهصد درجه، فاصله درجه ای تا درجه دیگر مثل فاصله منتهاى زمین تا منتهاى عرش می باشد . (اصول کافی ج‏2 ص 91)
نکته دوم : چیزی که در این زمینه بسیار مهم است این است که بدانیم با چه هدفی صبر می کنیم. اگر هدف الهی باشد یعنی برای وصول به خداوند و تقرب به او باشد، خوب بسیاری از سختی ها در این راه آسان می نماید، چون این راه ارزش این را دارد که به خاطر آن انسان سختی های بسیاری را تحمل کند و بردبار باشد. مانند کسی که معشوقی بس زیبا دارد، خوب برای رسیدن به این معشوق زیبا و قیمتی می طلبد که با موانع و دشواری های وصول بجنگد و در مقابل هر ناملایمی صبوری پیشه کند تا به مقصود برسد. دریک مثال می گویند: هر که فیل خواهد، جور هندوستان کشد.
رسیدن به اهداف دین و قرب الهی و راه عشق خدای متعال کار آسانی نیست، در این را مشکلات وسختی ها و ریاضت های فراوانی وجود دارد که سالکان و طالبان حق با صبر و شکیبایی آن ها را به امید لقای الای تحمل می کنند و در اثر این صبر زیبا محبوب خدای محبوب می شوند و مورد تمجید و ستایش او قرار می گیرند.
در این مسیر است که خداوند متعال در آیات متعددی از قرآن کریم صابرین را مورد تمجید و ستایش قرار داده و وعده های بسیاری از سوی خداوند متعال و معصومین علیهم السلام برای صابران ذکر شده است . (1)
حتی رسیدن به خواسته ها واهداف دنیوی خالی از سختی و دشواری های خاص خود نیست. هر هدفی و هر خواسته ای جز با صبر و تحمل دست یافتنی نمی شود. گفته اند گر صبر کنی ز قوره حلوا سازم . یا در اثر صبر نوبت ظفر آید.
نکته سوم : صبر دارای آفاتی می باشد که بی توجهی به آنها عدم موفقیت انسان را در کسب این ویژگی اخلاقی نیکو به دنبال خواهد داشت که برخی از این آفات به شرح ذیل می باشد :
1 ـ عجله و شتابزدگی: وقتی بر خلاف خواسته انسان چیزی پیش آید تحمل او تمام شده و قانون این جهان را فراموش می کند و با عجله و شتابزدگی به دنبال فرار از آن می باشد .
2 ـ عصبانیت و خشم: انسان در زمان عصبانیت و خشم ارزش صبر را فراموش می کند .
3 ـ دل تنگی و بی تابی : (انسان با این دو، نیروی صبر و مقاومت خود را از دست می دهد)
4 ـ ناامیدی: (بزرگترین آفت صبر است و برای هر فعالیتی انسان باید بذر امید در دل خود بکارد تا موفق شود).
با توجه به نکات گفته شده در پاسخ به شما دانشجوی گرامی باید بگوئیم که برای تقویت روحیه صبر راههای متعددی وجود دارد که با بهره گیری از آنها انسان می تواند فرد صبوری باشد .
در اینجا به برخی از راههای تقویت روحیه صبر اشاره می نمائیم و امیدواریم با بکارگیری آنها بتوانید به هدف مقدس خود نائل گردید .
1- شناخت طبیعت زندگی دنیا:
از مسائلی که می تواند صبر انسان را تقویت نماید شناخت زندگی دنیا می باشد و دانستن اینکه این دنیا فانی است و انسان آفریده شده تا با آزمایش های مختلف الهی وجودش را صیقل داده و مستعدّ زندگی جاودانه نماید. و خداوند انسان را در رنج و سختی آفریده و شادی و سلامت بدون غم و بیماری نیست. همانگونه که خودش فرموده : لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی‏ کَبَدٍ (بلد/ 4) که ما انسان را در رنج آفریدیم(و زندگى او پر از رنجهاست)!
2- خودشناسی:
اگر انسان همه چیز خود را از خدا بداند دیگر در حوادث و یا جایی که چیزی از او گرفته می شود، گویی اتفاقی نیفتاده و همواره این شعار را الگوی رفتار خویش نماید (ما از خدائیم و به او باز می گردیم)
3- امید قطعی به وعده الهی مبنی بر گشایش سختی ها :
اینکه انسان به این وعده الهی که فرموده: إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً «(آرى) مسلّماً با(هر) سختى آسانى است » (الشرح : 6) به یقین برسد .
4- امید بستن به جبران محرومیّتها:
پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: خداوند دنیا را خانه گرفتارى و بلا، و آخرت را خانه جزا قرار داده، پس بلاى دنیا را، سبب پاداش آخرت و عوض آن معیّن نموده، پس بلاى دنیا عطا و پاداش آخرت را در پى دارد، و دنیا زودگذر است و به سرعت پیموده مى‏شود،6 ـ کمک از ذات حق: از دید قرآن مهمترین پشتوانه صبر یاری خداوند است و بدون کمک او صبر کامل نمی شود. (ارشاد القلوب-ترجمه سلگى ج‏1 ص 77 )
5- زنده نگه داشتن خاطرة قهرمانان صبر:
اینکه انسان زندگی صابران و نتیجه صبرشان را مطالعه کند و از آنها بخصوص پیامبران الگو بگیرد ، نقش بسیار سازنده ای در تقویت صبر دارد .
6- ایمان به قضا و قدر:
بداند برای سنت الهی تبدیل و تحویلی نیست و آنچه از دست رفته باز نمی گردد پس بی صبری فایده ندارد
7- بداند که محنت از جانب پروردگار اوست که مهربانترین کس نسبت به اوست و خیر و صلاح او را می خواهد و عقل از ادراک عواقب امور قاصر است.
8- روحیه عجول بودن را کنار بگذارید
براى نتیجه گیرى در کارها عجول نباشید؛ حتی برای نتیجه گرفتن در تقویت روحیه صبر هم نباید عجله کرد .
9- از حساسیت بیش از حد در هر زمینه بپرهیزید.
10- خور را برای دریافت رفتارهاى نابجا و خلاف انتظار آماده سازید
همیشه فضاى ذهنى و روانى خود را براى شنیدن و دریافت رفتارهاى نابجا و خلاف انتظار آماده سازید وبه این معنا که همواره در هر مساله‏اى، ابتدا از دیگران انتظار بدترین برخورد را داشته باشید و خود را براى تحمل آن آماده کنید.
این مساله باعث مى‏شود برخوردهاى بهتر از مورد انتظار در شما ایجاد خشنودى نماید. در حالى که اگر همیشه انتظار برخورد خوب داشته باشید، چه بسا نتیجه عکس خواهید گرفت.
11- در مقابل رفتار ناپسند دیگران عکس العمل های مناسب آماده کنید
قبل از مواجه با برخوردهاى نابجا دیگران پاسخ خود و عکس‏العمل خوب خود را براى مواجه با رفتارهاى خلاف انتظار دیگران در ذهن خویش مرور کنید و با طرح ذهنى آماده شده با رفتارهاى بى‏مورد دیگران برخورد کنید مثلًا با خود بگویید اگر فلان شخص به من ناسزا بگوید به حرف او توجه نمى‏کنم همچنان دوستش دارم چون گناهان من را پاک کرده و این صبر سبب تعالى روحى من مى‏شود و به هر حال با این کلمات و تلقینها همیشه آمادگى ذهنى و روانى خود را براى عملکردهاى خلاف انتظار مردم فراهم سازید.
12- با خود شرط کنید که هیچ گاه و در هیچ شرایطى صبر خود را از دست ندهید .
وقتی چنین قراری را با خود گذاشتید اگر در مساله ای صبرتان را از دست دادید ، خود را جریمه کنید؛ مثلا تصمیم بگیرید - یا در صورت امکان نذر کنید - فلان مبلغ را صدقه بدهید، یا نماز شب بخوانید و یا یک روز روزه بگیرید. کارآیى این روش، بسیار بالا است و بسیارى از علماى بزرگ بدین سان تمرین عملى و خودسازى نموده‏اند.
13- در صورت بروز بی صبری خود را سرزنش کنید
اگر گاهی اوقات کاری که ناشی از بی صبری بود انجام دادید ، سریع خود را سرزنش و حتى در لفظ اظهار پشیمانى نمایید و وعده‏ها و قولى که با خود داشتید را در ذهن خویش حاضر سازید.
14- تفریحات سالم داشته باشید
از تفریحات سالم و تقویت کننده اراده؛ مانند کوهنوردى، شنا، دو ، صحرانوردی و پیاده‏روى و گردش در طبیعت و... نیز استفاده کنید.
15- از اقدامات عجولانه بپرهیزید
در تصمیم‏گیرى‏ها، حتى‏الامکان با افراد عاقل و پخته مشورت نمایید و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهیزید.
16- بیشتر با افراد خوش خلق و صبور معاشرت کنید.
17- به رفتارهایی که باعث بی صبری شما می شود توجه نکنید
به برخى رفتارها و حالاتى که از افراد سر مى‏زند. و شما را به بی صبری دعوت مى‏کند، توجه نکنید؛ مثلاً اگر کسى با حرف ناروا شما را بر مى‏افروزد، از شنیدن و گوش سپردن به سخنان وى اجتناب کنید و حتى گوش ندهید یا محیط را ترک کنید. دیگر به گفته‏هاى او دقت و توجه نکرده و آنها را در ذهن خود مرور نکنید. نسبت به دیگر اعمال فیزیکى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحریک کننده نیز همین طور واکنش نشان دهید و راه بى‏توجهى و تغافل را پیش گیرید.
18- ذکر «لا حول و لا قوة الا بالله» را زیاد بر زبان جارى سازید و سوره والعصر را زیاد بخوانید.
19-دعاى 24 صحیفه سجادیه «یا من تحل به عقد المکاره» و دعاى 58 و 175 آن را بخوانید
20- روایاتى که در فضیلت صبر رسیده حتما مطالعه کنید.
چراکه اگر کسى بداند ثواب صبر به مراتب بیشتر از چیزى است که از دست داده، زیرا چیزى از دست داده که جز در زندگى دنیا با او نمى‏ماند و چیزى بدست آورده که بعد از مرگ ابد الدهر با او خواهد بود، در اینصورت مى‏تواند به راحتی صبر کند. (ترجمه‏اخلاق ص : 365 )
21- روایاتى که در فضیلت مبتلا بودن به مشکلات دنیوى وارد شده مورد مطالعه قرار دهید.
22- متذکر شوید که زمان مصیبت و بلاهای دنیایی اندک و وقت آن کوتاه است و به زودى از آن رهایى خواهید یافت و اصولًا عمر دنیا کوتاه است.
23- بیندیشید که جزع و بى‏صبرى چه ضررهایى بر آن مترتب است.
زیرا کسی که بداند که جزع و بى‏تابى کارى است زشت و به دین و دنیاى او زیان مى‏رساند، و هیچ فایده‏اى ندارد جز اینکه ثواب را باطل و ضایع مى‏کند و آدمى را گرفتار عقاب مى‏سازد، چنانکه امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «اگر صبر کنى آنچه مقدّر است خواهد شد و تو اجر مى‏برى، و اگر بى‏تابى نمائى آنچه مقدّر است خواهد شد و براى تو بار گناه و عقوبت خواهد بود». (بحار الأنوار ج‏68 ص 92 ) در اینصورت بهتر در برابر مشکلات صبر می نماید .
24- احوال کسانى را که به بلاى عظیم‏تر از شما گرفتار شده‏اند و مشکلات گذشته و حالشان با شما قابل مقایسه نیست، به ذهن آورید و شکر کنید که شما کمتر مبتلا بوده و هستید.
25- به خداوند بزرگ امیدوار باشید و دائماً بر او توکل کنید.
26- ارتباط خود را با او استحکام بخشید و با نماز و ذکر، پیوسته او را یاد کنید و در مشکلات و مصیبت ها از او استمداد بطلبید.
27- هیچ گاه مأیوس نشوید و با روحیه امید به پیش بروید و با برنامه ریزی در سدد حل مشکلات باشید.
28- در موقع اندوه ذکر لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّى کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ را تکرار کن.
29- موارد فوق را در برنامه‏اى منظم با درج موارد آن در یک جدول و نمره دادن به عملکرد خود و رعایت این امور سعى در تقلیل موارد تخلف داشته و همت خود به افزایش صبر و تحصیل سعه صدر معطوف بدارید. (2)
-------
پی نوشت :
1- برخی از این آیات و روایات به شرح ذیل می باشد :
- «اولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتُ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ اولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ» ایشانند که به درود و رحمت خدا مفتخر شده‏اند و ایشانند هدایت شدگان. (سوره بقره، آیه 157)
- «انَّما یُوَفَّى الصَّابِرونَ اجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ» تنها صابران را بدون حساب پاداش کامل مى‏دهند. (سوره زمر، آیه 10). - «اولئِکَ یُؤْتُونَ اجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا آنان را دو بار پاداش مى‏دهیم بخاطر آنکه صبر کردند. (سوره قصص، آیه 54).
- «وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَروا اجْرَهُمْ بِاحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ آنان را که صبر کردند پاداش بهتر از عملشان مى‏دهیم. (سوره نحل، آیه 96).
- «وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنى‏ عَلَى بَنى اسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا» و احسان پروردگارت بر بنى اسرائیل به حد کمال رسید به پاداش صبرى که ورزیدند (سوره اعراف، آیه 137).
- «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ ائِمَّةً یَهْدُونَ بِامْرِنا لَمَّا صَبَرُوا» و برخى از ایشان را امام و پیشوایانى که به امر ما هدایت مى‏کنند قرار دادیم به خاطر آنکه صبر کردند (سوره سجده، آیه 24).
- «وَ اصْبِرْوا انَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ» و صبر کنید که خدا با صابران است. (سوره انفاق، آیه 46).
- امام صادق علیه السلام : اگر هر مؤمنى که به بلایى مبتلا مى‏شود صبر کند، اجر هزار شهید دارد (بحار الأنوار ، ج‏68، ص: 94)
- امام صادق علیه السلام فرموده اند : خداى تعالى قومى را نعمت داد، شکر نکردند، باعث سوء عاقبت آنان شد، و قومى را به مصائب مبتلا کرد، و آنها صبر کردند، بر ایشان به نعمت تبدیل شد (أمالی الصدوق ص 302 المجلس الخمسون)
2- تقریبا در تمامی کتب اخلاقی بحث صبر مطرح گردیده که برای اطلاع بیشتر می توانید به این کتاب ها همچون معراج السعاده ملا احمد نراقی و چهل حدیث امام خمینی (ره ) مراجعه نمائید .